Ο queer Καβάφης όλων μας

Λίγο εν ψυχρώ γράφεται τούτη η κριτική για ένα βιβλίο που διαβάζεται εν θερμώ. Και πώς αλλιώς, άλλωστε, αφού ο Καβάφης του Δημήτρη Παπανικολάου είναι ένα μαχητικό, διαφωτιστικό βιβλίο. Αλλά ας αρχίσουμε με μερικές ορισμούς. Βέβαια, άντε να ορίσεις εκείνο που δεν ορίζεται. Εδώ σε θέλω κάβουρα.

Queer (κουίρ) σημαίνει σεξουαλική ελευθερία. Το queer άτομο επαναστατεί ενάντια στον ομοφυλόφιλο προσανατολισμό του, δεν αποδέχεται κανέναν ορισμό και κινείται ελεύθερα πάνω στο συνεχές της ανθρώπινης σεξουαλικότητας. Δεν στέκεται στο δίπολο «έτσι ή γιουβέτσι», παρά ελεύθερα επιλέγει κάθε φορά την διάθεση του εαυτού του.

Γεγονός είναι πως η συνήθης ανάγνωση του Μεγάλου Αλεξανδρινού, η «εθνική» εκδοχή του ποιητή εμπεριέχει όλα τα στερεότυπα της ελληνικής κοινωνίας έναντι των gay: ένας θλιμμένος ποιητής, καθήμενος στο σκοτάδι του δωματίου του, ενοχικός, πίσω από τον πέπλο των κεριών, στην παρακμή του γήρατος, κρατώντας «κρυμμένα» όσα τον εκφράζουν, τα γραψίματά του τα πιο σκεπασμένα. Με το πολεμικό βιβλίο του, ο Παπανικολάου προκρίνει μια νέα ανάγνωση του Καβάφη.

Θέτει στο κέντρο, στον ουσιωδέστερο πυρήνα της ερμηνείας τα ερωτικά, τα στην πραγματικότητα όχι κρυμμένα ή κρυπτικά ποιήματά του. Ο Καβάφης του Παπανικολάου είναι ένας χαρούμενος ποιητής, επαναστάτης και queer. Επιχειρεί το coming out μέσα από λέξεις που «λεν, και κρύβουν». Η αποκρυπτογράφηση που επιχειρεί ο καθηγητής στο κολλέγιο St. Cross του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης κάθε άλλο παρά δεδομένη είναι. Είναι εύστοχη και ήταν απαραίτητη. Εύστοχη, διότι βασίζεται σε πλήθος δημοσιευμάτων, εμπεριστατωμένη βιβλιογραφία και ειλικρινέστερους τρόπους ανάγνωσης, βιωματικότερους, αφ’ ενός. Αφ’ ετέρου, δουλεύει εμβολίζοντας το ίδιο το δυσπρόσιτο μέχρι πρότινος Αρχείο Καβάφη. Με τεκμήρια. Χωρίς ηθικολογίστικες νόρμες. Χωρίς κολλήματα. Τι λέει ο Παπανικολάου;

Ανοίξτε το Αρχείο, δώσετε τον ποιητή στους αναγνώστες και αφήσετε εκείνους να τον απολαύσουν, να διαλέξουν τι θέλουν. Είναι ο ποιητής του Ευάλωτου Εαυτού. Πέρα από συμπλεγματικά στερεότυπα περί ομοφυλοφιλίας, ο Καβάφης στο «σαν κι εμένα καμωμένοι» χαίρεται τον βίο του, εμπλέκει το έργο του με αυτόν, τον καταγράφει και ο βίος του γίνεται η ποιητική του. Μα το βιβλίο δεν είναι διόλου ευάλωτο, στέκει ορθό κι επιστημονικά δομημένο.

Πράγματι, το συγκεκριμένο βιβλίο, γραμμένο με όλο το πάθος και την μαχητικότητα που του ταιριάζει, καταρρίπτει σιγουριές και δόγματα που μεταδίδονται χρόνια τώρα στην επιστημονική κοινότητα. Αντικανονιστικά, έκκεντρα, άνευ ορισμών οφείλουμε να διαβάζουμε τον Μεγάλο Αλεξανδρινό. Και, με παράδειγμα το πρόσφατα εκδιδόμενο Λεξικό του από τον Μιχάλη Πιερή, αυτό έχει αρχίσει να επικρατεί, ευελπιστούμε. Δίχως μεροληψίες.

Το βιβλίο αυτό κάνει τον Καβάφη επιτέλους κατανοητότερο, πιο προσιτό, ανθρωπινότερο. Οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι προκαλεί λάθη και η μετάφραση όρων. Άλλο είναι decadent στα αγγλικά, άλλο στα γαλλικά και όταν το μεταφράσαμε στα ελληνικά ως «της παρακμής», αυτό έφερε παρανάγνωση (και) του Καβάφη. Με κάθε διάθεση αναγνωστικής απόλαυσης, ωστόσο, έχουμε δύο παρατηρήσεις. Πρώτον, ελλείπει η έμφαση στα εκτός queer ενδιαφέροντος ποιήματα. Εκτός αν δεχτούμε ότι κανένα ποίημα του Καβάφη δεν είναι μη queer. Ίσως, πάλι, να μη χρειάζονταν αναλύσεις των πολυδιαβασμένων ποιημάτων, αφού ο συγγραφέας σωστά θέλει να προβάλει την νέα, ελλείπουσα ως τώρα ανάγνωση.

Δεύτερη παρατήρηση, εν είδει νοητικού παιγνίου/ερωτήματος/σοφίσματος από έναν ερασιτέχνη αναγνώστη. Δεκτή η πρόταση να μη διδάσκουμε τον Καβάφη κανονιστικά. Να μη μάθουμε κανόνες στους μαθητές. Ότι υπάρχουν τριών ειδών ποιήματα, τα ιστορικά, τα φιλοσοφικά και τα ερωτικά. Αφού queer σημαίνει «κάτω οι κανόνες, κάτω οι ορισμοί». Μήπως όμως κι όταν διδάσκουμε τον «μη κανόνα» ή τον «μη ορισμό» δεν δίδουμε εκ των προτέρων έναν κανόνα κι έναν ορισμό; Ναι. Δεν υπάρχουν νόρμες στις ταυτότητες, δεν υπάρχουν δίπολα. Φυσικά μια βιβλιοπαρουσίαση σαν κι αυτή, ταπεινή για ένα βιβλίο-εργαλείο όπως του Παπανικολάου δεν δύναται να τα βάλει με ονόματα-θρύλους όπως η Judith Butler ή ο Foucault και οι φωτεινές «τεχνολογίες του εαυτού». Ο Καβάφης είναι queer και έτσι θα τον διαβάζουμε. Δεκτή. Όχι δεκτή. Εκ των ων ουκ άνευ η ανάγνωση! Μα το σόφισμα: Όταν λέω «Κάτω οι ορισμοί – Κάτω οι κανόνες» δεν ορίζω και δεν κανονίζω;

Δημήτρης Παπανικολάου, «Σαν κ’ εμένα καμωμένοι» – Ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και η ποιητική της σεξουαλικότητας, Εκδόσεις Πατάκη

Πηγή: protagon